कारिका
साँख्यकारिका :
दु:खत्रयाभिघाताद् जिज्ञासा तदपघातके हेतौ। दृष्टे सापार्था चेन्नैकान्तात्यन्ततोऽभावात्॥१
दृष्टवदानुश्रविक: स ह्यविशुद्धिक्षयातिशययुक्त:। तद्विपरीत: श्रेयान् व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञानात्॥२
मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्या: प्रकृतिविकृतय: सप्त। षोडकस्तु विकारो न प्रकृतिर्नविकृति: पुरुष:॥३
दृष्टमनुमानमापतवचनं च सर्वप्रमाणसिद्धत्वात्। त्रिविधं प्रमाणमिष्टं प्रमेयसिद्धि: प्रमाणाद्धि॥४
प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टं त्रिविधमनुमानमाख्यातम्। तल्लिङ्गलिङ्गिपूर्वकमाप्तश्रुतिराप्तवचनं तु॥५
सामान्यतस्तु दृष्टादतीन्द्रियाणां प्रतीतिरनुमानात्। तस्मादपि चासिद्धं परोक्षमाप्तागमात्सिद्धम्॥६
अतिदूरात्सामीप्यादिन्द्रियघातान्मनोऽनवस्थानात्। सौक्ष्म्याद्व्यवधानादभिभवात्समानाभिहाराच्च॥७
सौक्ष्म्यात्तदनुपलब्धिर्नाभावात्कार्यतस्तदुपलब्धे:। महदादि तच्च कार्यं प्रकृतिसरूपं विरूपं च॥८
असदकरणादुपादानग्रहणात्सर्वसम्भवाभावात्। शक्तस्य शक्यकरणात्कारणभावाच्च सत्कार्यम्॥९
हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम्। सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥१०
त्रिगुणमविवेकि विषय: सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि। व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान्॥११
प्रीत्यप्रीतिविषादात्मका: प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्था:। अन्योन्याभिभवाश्रयजननमिथुनवृत्तयश्चगुणा:॥१२
सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च रज:। गुरु वरणकमेव तम: प्रदीपवच्चार्थतो वृत्ति:॥१३
अविवेक्यादे: सिद्धिस्त्रैगुण्यात्तद्विपर्ययेऽभावात्। कारणगुणात्मकत्वात् कार्यस्याव्यक्तमपि सिद्धम्॥१४
भेदानां परिमाणात् समन्वयात् शक्तित: प्रवृत्तेश्च। कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्व्यरूप्यस्य॥१५
कारणमस्त्यव्यक्तं प्रवर्तते त्रिगुणत: समुदयाच्च। परिणामत: सलिलवत् प्रतिप्रतिगुणाश्रयविशेषात्॥१६
सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात्। पुरुषोऽस्ति भोक्तृभावात् कैवल्यार्थं प्रवृत्तेश्च॥१७
जन्ममरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत्र्धवृत्तेश्च। पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्यविपर्ययाच्चैव॥१८
तस्माच्च विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य। कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च॥१९
तस्मात्तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम्। गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव भवत्युदासीन:॥२०
पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रदानस्य। पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्ततकृत: सर्ग:॥२१
प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद्गणश्च षोडशक:। तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्य: पञ्चभूतानि॥२२
अधयवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम्। सात्त्विकमेतद्रूपं तामसमस्माद्विपर्यस्तम्॥२३
अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविध: प्रवर्तते सर्ग:। एकादशकश्च गणस्तन्मात्रापञ्चकश्चैव॥२४
सात्त्विक एकादशक: प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात्। भूतादेस्तन्मात्र:स तामसस्तैजसादुभयम्॥२५
बुद्धीन्द्रियाणि चक्षु:श्रोत्रघ्राणरसनत्वगाख्यानि। वाक्पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियाण्याहु:॥२६
उभयात्मकमत्र मन: सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात्। गुणपरिणामविशेषात् नानात्वं बाह्यभेदाश्च॥२७
शब्दादिषु पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्ति:। वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाश्च पञ्चानाम्॥२८
स्वालक्षण्यं वृत्तिस्त्रयस्य सैषा भवत्यसामान्या। सामान्यकरणवृत्ति: प्राणाद्या वायव: पञ्च॥२९
युगपच्चतुष्टयस्य तु वृत्ति: क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा। दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पूर्विका वृत्ति:।३०
स्वांस्वां प्रतिपद्यन्ते परस्पराकूतहेतुकां वृत्तिम्। पुरुषार्थ एव हेतुर्न केनचित् कार्यते करणम्॥३१
करणं त्रयोदशविधं तदाहरणधारणप्रकाशकरम्। कार्यं च तस्य दशधा हार्यं धार्यं प्रकाश्यं च॥३२
अन्त:करणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम्। सामप्रतकालं बाह्यं त्रिकालमाभ्यन्तरं करणम्॥३३
बुद्धीन्द्रियाणि तेषां पञ्च विशेषाविशेषविषयाणि। वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु पञ्चविषयाणि॥३४
सान्त:करणा बुद्धि: सर्वं विषयमवगाहते यस्मात्। तस्मात् त्रिविध् करणं द्वारि द्वाराणि शेषाणि॥३५
एते प्रदीपकल्पा: परस्परविलक्षणा गुणविशेषा:। कृत्स्नं पुरुषस्यार्थं प्रकाश्य बुद्धौ प्रयच्छन्ति॥३६
सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात्पुरुषस्य साधयति बुद्धि:। सैव च विशिनष्टि पुन: प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम्॥३७
तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो भूतानि पञ्च पञ्चभ्य:। एते स्मृता विशेषा: शान्ता घोराश्च मूढाश्च॥३८
सूक्ष्मा मातापितृजा: सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषा: स्यु:। सूक्ष्मास्तेषां नियता मातापितृजा निवर्तन्ते॥३९
पूर्वोत्पन्नमसक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम्। संसरति निरुपभोगं भावैरधिवासितं लिङ्गम्॥४०
चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वादिभ्यो विना यथा छाया। तद्वद्विना विशेषैर्न तिष्ठति निराश्रयं लिङ्गम्॥४१
पुरुषार्थहेतुकमिदं निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन। प्रकृतेर्विभुत्वयोगान्नटवद् व्यवतिष्ठते लिङ्गम्॥४२
सांसिद्धिकाश्च भावा: प्राकृतिका वैकृतिकाश्च धर्माद्या:। दृष्टा: करणाश्रयिण: कार्याश्रयिणश्च कललाद्या:॥४३
धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण। ज्ञानेन चापवर्गो विपर्ययादिष्यते बन्ध:॥४४
वैराग्यात्प्रकृतिलय: संसारि भवति राजसाद्रागात्। ऐश्वर्यादविघातो विपर्ययात्तद्विपर्यय:॥४५
एष प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्य:। गुणवैषम्यविमर्दात् तस्य च भेदास्तु पञ्चाशत्॥४६
पञ्च विपर्ययभेदा भवन्त्यशक्तिश्च करणवैकल्यात्। अष्टाविंशतिभेदास्तुष्टिर्नवधाष्टधा सिद्धि:॥४७
भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च, दशविधो महामोह:। तामिस्रोऽष्टादशधा तथा भवत्यन्धतामिस्र:॥४८
एकादशेन्द्रियवधा: सह बुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा। सप्तदश वधा बुद्धेर्विपर्ययात्तुष्टिसिद्धीनाम्॥४९
आध्यात्मिक्यश्चतस्र: प्रकृत्युपादानकालभाग्याख्या:। बाह्या विषयोपरमात् पञ्च नव तुष्टयोऽभिमता:॥५०
ऊह: शब्दोऽध्ययनं दु:खविघातास्त्रय: सुहृत्प्राप्ति:। दानं च सिद्धयोऽष्टौ सिद्धे: पूर्वाङ्कुशस्त्रिविध:॥५१
न विना भावैर्लिङ्गं न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्ति:। लिङ्गाख्यो भावाख्यश्च द्विविध: सर्ग: प्रवर्तते॥५२
अष्टविकल्पो दैवस्तैर्यग्योनश्च पञ्चधा भवति। मानुष्यश्चैकविध: समासतो भौतिक: सर्ग:॥५३
ऊर्ध्वं सत्त्वविशालस्तमोविशालश्च मूलत: सर्ग:। मध्ये रजोविशालो ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्त:॥५४
तत्र जरामरणकृतं दु:खं प्राप्नोति चेतन: पुरुष:। लिङ्गस्याविनिवृत्तेस्तस्माद् दु:खं स्वभावेन॥५५
इत्येष प्रकृतिकृतो महदादिविशेषभूतपर्यन्त:। प्रतिपुरुषविमोक्षार्थं स्वार्थिव परार्थ आरम्भ:॥५६
वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य। पुरुषविमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्ति: प्रधानस्य॥५७
औत्सुक्यनिवृत्यर्थे यथा क्रियासु प्रवर्तते लोक:। पुरुषस्य विमोक्षार्थे प्रवर्तते तद्वदव्यक्तम्॥५८
रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात्। पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृति:॥५९
नानाविधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिण: पुंस:। गुणवत्यगुणस्य सतस्तस्यार्थमपार्थकं चरति॥६०
प्रकृते: सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति। या दृष्टास्मीति पुर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य॥६१
कारणमीश्वरमेके ब्रुवते कालं परे स्वभावं वा। प्रजा: कथं निर्गुणतो व्यक्त: काल: स्वभावश्च॥६१अ
तस्मान्न बध्यतेऽसौ न मुच्यते नापि संसरति कश्चित्। संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृति:॥६२
रूपै: सप्तभिरेव तु बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृति:। सैव च पुरुषार्थं प्रति विमोचयत्येकरूपेण॥६३
एवं तत्त्वाभ्यासान्नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम्। अविपर्ययाद्विशुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम्॥ ६४
तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम्। प्रकृतिं पश्यति पुरुष: प्रेक्षकवदवस्थित: सुस्थ:॥६५
दृष्टा मयेत्युपेक्षक एको दृष्टाहमित्युपरमत्यन्या। सति संयोगेऽपि तयो: प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य॥६६
सम्यग् ज्ञानाधिगमाद्धर्मादीनामकारणप्राप्तौ। तिष्ठति संस्कारवशाच्चक्रभ्रमिवद् धृतशरीर:॥६७
प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्ते:। ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति॥६८
पुरुषार्थज्ञानमिदं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम्। स्थित्युत्पत्तिप्रलयाश्चिन्त्यन्ते यत्र भूतानाम्॥६९
एतत्पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ। आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन च बहुधा कृतं तन्त्रम्॥७०
शिष्यपरम्परयागतमीश्वरकृष्णेन चैतदार्याभि:। सङ्क्षिप्तमार्यमतिना सम्यग् विज्ञाय सिद्धान्तम्॥७१
सप्तत्या किल येऽर्थास्तेऽर्था: कृत्स्नस्य षष्टितन्त्रस्य। आख्यायिकाविरहिता: परवादविवर्जिताश्चापि॥७२
प्रथमं परिशिष्टम्
‘कारिका- प्रतिपाद्यम्
| कारिका क्र. | प्रतिपाद्यम् |
| 01 | साङ्ख्यशास्त्रारम्भ: किमर्थम्? |
| 02 | साङ्ख्यशास्त्रारम्भ: किमर्थम्? |
| 03 | पूर्वतनकारिकायाम् उक्तानां व्यक्त-अव्यक्त-ज्ञपदानाम् अर्था:।(साङ्ख्यशास्त्रे प्रमेयपदार्था: ) |
| 04 | साङ्ख्यशास्त्रे प्रमाणपदार्था: |
| 05 | प्रमाणानां लक्षणानि। |
| 06 | केन प्रमाणेन कस्य प्रमेयस्य सिद्धि: शक्या? |
| ०7 | प्रत्यक्षप्रमाणस्य मर्यादा:। |
| 08 | व्यक्त-अव्यक्त-ज्ञपदार्थानां प्रत्यक्षज्ञानं किमर्थं न भवति? अनुमानेन कथं भवति? |
| 09 | सत्कार्यवाद:।(अव्यक्तस्य सिद्ध्यर्थम्) |
| 10 | व्यक्ताव्यक्तयो: वैधर्म्यम्। |
| 11 | व्यक्ताव्यक्तयो: परस्परं साधर्म्यम्। व्यक्ताव्यक्तयो: पुरुषात् वैधर्म्यम्। |
| 12 | पूर्वतनकारिकायां ‘ ‘ त्रिगुणम् ’ इति पदमस्ति , तस्य विवरणम्। |
| 13 | त्रिगुणनामानि। तेषां प्रवृत्ति: किमर्थं भवति? |
| 14 | व्यक्ताद् अव्यक्तस्य सिद्धि:। तस्य अविवेकित्वादिधर्माणां (11 कारिका) च सिद्धि:। |
| 15 | व्यक्ताद् अव्यक्तस्य सिद्धि:। (अनुमानम् ।) |
| 16 | अव्यक्ताद् व्यक्तं कथं जायते?(प्रकारद्वयम्) |
| 17 | अव्यक्तादिपदार्थेभ्य: पुरुष: इति भिन्न: पदार्थ: अस्ति। (पुरुषस्य सिद्धि:।) |
| 18 | पुरुषबहुत्वस्य सिद्धि:। |
| 19 | पुरुषस्य धर्मा:। |
| 20 | चैतन्यं पुरुषे चेत् कर्तृत्वं प्रकृतौ कथम्? इति विरोधस्य समाधानम्। |
| 21 | सर्गस्य कारणं प्रकृतिपुरुषयो: संयोग:। तस्य संयोगस्य प्रयोजनम्? |
| 22 | सर्गस्य क्रम: । |
| 23 | सर्गस्थपदार्थानां क्रमश: वर्णनम् । तत्र प्रथमं बुद्धे: लक्षणम्। |
| 24 | अहङ्कारलक्षणम्।अहङ्कारात् द्विविध: सर्ग:। |
| 25 | अहङ्कारात् द्विविध: सर्ग: कथं भवति? |
| 26 | पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि। पञ्च कर्मेन्द्रियाणि। |
| 27 | एकादशम् इन्द्रियम्। |
| 28 | दशानामिन्द्रियाणां वृत्तय: (व्यापारा:।) |
| 29 | अन्त:करणत्रयस्य वृत्तय:।(व्यापारा:।) |
| 30 | अन्त:करणत्रयस्य युगपत् क्रमश: च प्रवृत्ति:। |
| 31 | करणस्य (इन्द्रियस्य) प्रवृत्ति: केन हेतुना भवति? |
| 32 | करणस्य 13 प्रकारा:, 10 कार्याणि। |
| 33 | त्रयोदशविधस्य करणस्य उपभेदा:। |
| 34 | बाह्येन्द्रियाणां विषयानां विवेचनम्। |
| 35 | त्रयोदशसु इन्द्रियेषु गौणमुख्यविवेक:। |
| 36 | मन: तथा अहङ्कार: एताभ्यां बुद्धि: प्रधाना। |
| 37 | बुद्धि: प्रधाना इति एतस्य अधिकं विवरणम्। |
| 38 | 5 तन्मात्रा: तथा 5 भूतानि।भूतानां त्रय: भेदा:। |
| 39 | भूतानां त्रय: उपभेदा:।(सूक्ष्मदेह-स्थूलदेह-प्रभूता: ) |
| 40 | धर्माधर्मादिभावै: युक्तस्य सूक्ष्मदेहस्य विविधेषु स्थूलदेहेषु संसरणम् । |
| 41 | संसरणं बुद्धे: अथवा सूक्ष्मदेहस्य? (बुद्धि: तथा सूक्ष्मशरीरमिति अनयो: आश्रयाश्रयिभाव:।) |
| 42 | सूक्ष्मशरीरं किमर्थं स्थूलदेहं धारयति? (निमित्तनैमित्तिकभावानां प्रसङ्गेन) |
| 43 | निमित्तनैमित्तिकभावा: कुत्र सन्ति? |
| 44 | निमित्तनैमित्तिकभावानां परस्परं सम्बन्ध:। |
| 45 | अज्ञानरूपस्य निमित्तस्य (ज्ञानरहितस्य वैराग्य-राग-ऐश्वर्यस्य ) फलस्य वर्णनम्। |
| 46 | विपर्यय: अशक्ति: तुष्टि: सिद्धि: इति भावा: (कारिका 40 ) बुद्धे: धर्मा:। तेषां 50 भेदा: । |
| 47 | 50 भेदानां गणनम्। |
| 48 | विपर्यय: बुद्धे: धर्म: । तस्य भेदा: उपभेदा: च। |
| 49 | अशक्ति: बुद्धे: धर्म: । तस्या: उपभेदा:। |
| 50 | तुष्टि: बुद्धे: धर्म: । तस्या: उपभेदा:। |
| 51 | सिद्धि: बुद्धे: धर्म: । तस्या: उपभेदा:। |
| 52 | तन्मात्रसर्ग: तथा प्रत्ययसर्ग: (द्विविध: प्रवर्तते सर्ग:।-कारिका 24) उभयो: आवश्यकता। |
| 53 | प्रत्ययसर्गस्य विवरणं समाप्तम्।इदानीं भूतादिसर्गस्य वर्णनम्। |
| 54 | भूतादिससर्ग: ऊर्ध्व-मध्य-मूलभेदेन त्रिविध: । |
| 55 | अयं सर्ग: दु:खमय:। |
| 56 | पुरुषस्य मोक्षार्थम् अयं सर्ग: प्रकृत्या क्रियते। |
| 57 | जडा प्रकृति: कथं सर्गं करोति? |
| 58 | प्रकृति: किमर्थं सर्गं करोति? |
| 59 | प्रकृति: किमर्थं निवर्तते? |
| 60 | पुरुषसंयोगेन प्रकृते: न कोऽपि लाभ:। |
| 61 | एकवारमेकस्मात् पुरुषात् निवृत्ता प्रकृति: पुन: तस्मिन् पुरुषे न प्रवर्तते। |
| 61 | जगत्कारणविषये अन्येषां मतानि। |
| 62 | वस्तुत: बन्धमोक्षौ प्रकृते:, न तु पुरुषस्य । |
| 63 | प्रकृते: बन्ध: कथं भवति मोक्ष: च कथं भवति? |
| 64 | एतस्य तत्वज्ञानस्य अभ्यासेन तत्त्वसाक्षात्कार:। |
| 65 | तत्त्वसाक्षात्कारेण प्रक्र्ते: निवृत्ति:। |
| 66 | एकवारं निवृत्ता प्रकृति: पुन: कथं न प्रवर्तते? |
| 67 | सम्यग्ज्ञानानन्तरं शरीरस्य का गति:? |
| 68 | शरीरपाते सति ऐकान्तिकम् आत्यन्तिकं च कैवल्यम्। |
| 69 | एतत् साङ्ख्यशास्त्रं परमर्षिणा कपिलेन प्रतिपादितम्। |
| 70 | कपिल: आसुरि: पञ्चशिख: इति शिष्यपरम्परा। |
| 71 | अस्याम् एव परम्परायाम् अस्ति कारिका-कार: ईश्वरकृष्ण:। |
| 72 | षष्टितन्त्रे यत् प्रतिपादितं तदेव एतस्मिन् ग्रन्थे प्रतिपादितम्। |
द्वितीयं परिशिष्टम्
साङ्ख्यकारिका अकारादिक्रमेण।
| कारिका | क्र. |
| अतिदूरात्सामीप्यादिन्द्रियघातान्मनोऽनवस्थानात्। | ०७ |
| अध्यवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम्। | २३ |
| अन्त:करणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम्। | ३३ |
| अभिमानोऽहङ्कारस्तस्माद् द्विविध: प्रवर्तते सर्ग:। | २४ |
| अविवेक्यादे: सिद्धिस्त्रैगुण्यात्तद्विपर्ययेऽभावात्। | १४ |
| अष्टविकल्पो दैवस्तैर्यग्योनश्च पञ्चधा भवति। | ५३ |
| असदकरणादुपादानग्रहणात्सर्वसम्भवाभावात्। | ०९ |
| आध्यात्मिक्यश्चतस्र: प्रकृत्युपादानकालभाग्याख्या:। | ५० |
| इत्येष प्रकृतिकृतो महदादिविशेषभूतपर्यन्त:। | ५६ |
| उभयात्मकमत्र मन: सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात्। | २७ |
| ऊर्ध्वं सत्त्वविशालस्तमोविशालश्च मूलत: सर्ग:। | ५४ |
| ऊह: शब्दोऽध्ययनं दु:खविघातास्त्रय: सुहृत्प्राप्ति:। | ५१ |
| एकादशेन्द्रियवधा: सह बुद्धिवधैरशक्तिरुद्दिष्टा। | ४९ |
| एतत्पवित्रमग्र्यं मुनिरासुरयेऽनुकम्पया प्रददौ। | ७० |
| एते प्रदीपकल्पा: परस्परविलक्षणा गुणविशेषा:। | ३६ |
| एवं तत्त्वाभ्यासान्नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम्। | ६४ |
| एष प्रत्ययसर्गो विपर्ययाशक्तितुष्टिसिद्ध्याख्य:। | ४६ |
| औत्सुक्यनिवृत्यर्थे यथा क्रियासु प्रवर्तते लोक:। | ५८ |
| करणं त्रयोदशविधं तदाहरणधारणप्रकाशकरम्। | ३२ |
| कारणमस्त्यव्यक्तं प्रवर्तते त्रिगुणत: समुदयाच्च। | १६ |
| कारणमीश्वरमेके ब्रुवते कालं परे स्वभावं वा। | ६१अ |
| चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वादिभ्यो विना यथा छाया। | ४१ |
| जन्ममरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत्प्रवृत्तेश्च। | १८ |
| तत्र जरामरणकृतं दु:खं प्राप्नोति चेतन: पुरुष:। | ५५ |
| तन्मात्राण्यविशेषास्तेभ्यो भूतानि पञ्च पञ्चभ्य:। | ३८ |
| तस्माच्च विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य। | १९ |
| तस्मात्तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम्। | २० |
| तस्मान्न बध्यतेऽसौ न मुच्यते नापि संसरति कश्चित्। | ६२ |
| तेन निवृत्तप्रसवामर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम्। | ६५ |
| त्रिगुणमविवेकि विषय: सामान्यमचेतनं प्रसवधर्मि। | ११ |
| दु:खत्रयाभिघाताद् जिज्ञासा तदपघातके हेतौ। | ०१ |
| दृष्टमनुमानमापतवचनं च सर्वप्रमाणसिद्धत्वात्। | ०४ |
| दृष्टवदानुश्रविक: स ह्यविशुद्धिक्षयातिशययुक्त:। | ०२ |
| दृष्टा मयेत्युपेक्षक एको दृष्टाहमित्युपरमत्यन्या। | ६६ |
| धर्मेण गमनमूर्ध्वं गमनमधस्ताद्भवत्यधर्मेण। | ४४ |
| न विना भावैर्लिङ्गं न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्ति:। | ५२ |
| नानाविधैरुपायैरुपकारिण्यनुपकारिण: पुंस:। | ६० |
| पञ्च विपर्ययभेदा भवन्त्यशक्तिश्च करणवैकल्यात्। | ४७ |
| पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रदानस्य। | २१ |
| पुरुषार्थज्ञानमिदं गुह्यं परमर्षिणा समाख्यातम्। | ६९ |
| पुरुषार्थहेतुकमिदं निमित्तनैमित्तिकप्रसङ्गेन। | ४२ |
| पूर्वोत्पन्नमसक्तं नियतं महदादिसूक्ष्मपर्यन्तम्। | ४० |
| प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद्गणश्च षोडशक:। | २२ |
| प्रकृते: सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति। | ६१ |
| प्रतिविषयाध्यवसायो दृष्टं त्रिविधमनुमानमाख्यातम्। | ०५ |
| प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थत्वात् प्रधानविनिवृत्ते:। | ६८ |
| प्रीत्यप्रीतिविषादात्मका: प्रकाशप्रवृत्तिनियमार्था:। | १२ |
| बुद्धीन्द्रियाणि चक्षु:श्रोत्रघ्राणरसनत्वगाख्यानि। | २६ |
| बुद्धीन्द्रियाणि तेषां पञ्च विशेषाविशेषविषयाणि। | ३४ |
| भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च, दशविधो महामोह:। | ४८ |
| भेदानां परिमाणात् समन्वयात् शक्तित: प्रवृत्तेश्च। | १५ |
| मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्या: प्रकृतिविकृतय: सप्त। | ०३ |
| युगपच्चतुष्टयस्य तु वृत्ति: क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा। | ३० |
| रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात्। | ५९ |
| रूपै: सप्तभिरेव तु बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृति:। | ६३ |
| वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य। | ५७ |
| वैराग्यात्प्रकृतिलय: संसारि भवति राजसाद्रागात्। | ४५ |
| शब्दादिषु पञ्चानामालोचनमात्रमिष्यते वृत्ति:। | २८ |
| शिष्यपरम्परयागतमीश्वरकृष्णेन चैतदार्याभि:। | ७१ |
| सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात्। | १७ |
| सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च रज:। | १३ |
| सप्तत्या किल येऽर्थास्तेऽर्था: कृत्स्नस्य षष्टितन्त्रस्य। | ७२ |
| सम्यग् ज्ञानाधिगमाद्धर्मादीनामकारणप्राप्तौ। | ६७ |
| सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात्पुरुषस्य साधयति बुद्धि:। | ३७ |
| सांसिद्धिकाश्च भावा: प्राकृतिका वैकृतिकाश्च धर्माद्या:। | ४३ |
| सात्त्विक एकादशक: प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात्। | २५ |
| सान्त:करणा बुद्धि: सर्वं विषयमवगाहते यस्मात्। | ३५ |
| सामान्यतस्तु दृष्टादतीन्द्रियाणां प्रतीतिरनुमानात्। | ०६ |
| सूक्ष्मा मातापितृजा: सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषा: स्यु:। | ३९ |
| सौक्ष्म्यात्तदनुपलब्धिर्नाभावात्कार्यतस्तदुपलब्धे:। | ०८ |
| स्वालक्षण्यं वृत्तिस्त्रयस्य सैषा भवत्यसामान्या। | २९ |
| स्वां स्वां प्रतिपद्यन्ते परस्पराकूतहेतुकां वृत्तिम्। | ३१ |
| हेतुमदनित्यमव्यापि सक्रियमनेकमाश्रितं लिङ्गम्। | १० |
तृतीयं परिशिष्टम्
अभिस्थापित रेखा
साङ्ख्यकारिका-शब्दकोश:।
सङ्केतसूची –
(पुं) – पुंलिङ्गम्
(स्त्री.) – स्त्रीलिङ्गम्
(नपुं) – नपुंसकलिङ्गम्
(विशे.) – विशेषणम्
प्र. – प्रस्तुतस्थले
(अ.) – अव्ययम्
(विधे.) – विधेयम्।
कंसस्थसङ्ख्या – कारिकाङ्कं द्योतयति।
अङ्कुश: (पुं) (50)अष्टसु सिद्धिषु विघ्न:।
अचेतनम् (विशे.) (17) जडम् । प्र. लिङ्गम् इत्यस्य विशे.।
अतिशय: (पुं) (2) तादृशी स्थिति: यत्र एकस्य सुखाद् अन्यस्य सुखम् अधिकम्।
अत्यन्तत: (अ.) (1) पूर्णत:।
आत्यन्तिकम् (विशे.) (68) पूर्णम् । प्र. कैवल्यम् इत्यस्य विशे.।
अदृष्ट: (विशे.) (30) प्रत्यक्षम् । प्र. विषय: इत्यस्य विशे.।
अधस्तात् (अ.) (44) निकृष्टलोक:।
अधिष्ठानम् (नपुं) (17) आश्रय:।
अध्ययनम् (नपुं) (50) गुरूच्चारणपूर्वकम् अनूच्चारणम्। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
अध्यवसाय: (पुं) (5,23) प्रत्यक्षज्ञानार्थं बुद्धितत्वस्य व्यापारविशेष:। यथा- सविषयम् इन्द्रियं बुद्धौ प्रतिबिम्बितं भवति। एतादृशी प्रतिबिम्बयुता बुद्धि: चैतन्ये प्रतिबिम्बिता भवति।तत्र चैतन्यस्य प्रकाशेन प्रकाशिता भवति।तेन प्रकाशेन स्वगृहीतं विषयम् अपि प्रकाशयति।
अनवस्थानम् (नपुं) (7) स्वस्थानत: च्युति:।
अनुपलब्धि: (स्त्री.) (8)अज्ञानम् ।
अन्त:करणम् (नपुं) (33,35) देहान्तर्गतं ज्ञानसाधनम्।
अन्धतामिस्र: (पुं) (48) पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:। भयम्।
अन्योन्यजननम् (नपुं) (12) परस्परं जननम्।
अन्योन्यमिथुनम् (नपुं) (12) परस्परं सङ्गति:।
अन्योन्याभिभव: (पुं) (12) परस्परं पराभव:।
अन्योन्याश्रय: (पुं) (12) परस्परम् आश्रय:।
अपघातक: (विशे.) (1) अपघातं करोति इति अपघातक:।नाशकर: इत्यर्थ:। प्र. हेतुशब्दस्य विशे.।
अपवर्ग: (पुं) (44) मोक्ष:।
अपार्था (विशे.) (1) निरर्थकी। प्र. जिज्ञासा इत्यस्य विशे.।
अपार्थकम् (अ.) (60) स्वप्रयोजनरहितम् ।
अभिघात: (पुं) (1)प्र. संयोग:।
अभिभव: (पुं) (7)पराभव:।
अभिमान: (पुं) (24) अहम् इति तथा मम इति भावना।
अयुगपत्प्रवृत्ति: (स्त्री.) (18) युगपत् नाम समानकाले ।प्रवृत्ति: प्रयत्न:। समानकाले प्रयत्नस्य अभाव: इत्यर्थ:।
अर्थ: (पुं) (13) पुरुषार्थ:।
अविकृति: (स्त्री.) (3) न विकृति:। विकृति: नाम कार्यं , परिणाम:। अविकृति: नाम तादृशं तत्त्वं, यत् कस्य अपि अन्यतत्त्वस्य परिणामस्वरूपं नास्ति। प्र. मूलप्रकृति:।
अविवेकि (विशे.) (11) विवेकरहितम्। विवेक: अत्र विवेचनम् पृथक्करणं वा।प्र. व्यक्तं तथा प्रधानम् इत्यनयो: विधे.।
अविशेष: (विशे.) (34,38) सूक्ष्म:। प्र. विषय: इत्यस्य विशे.।
अव्यक्तम् (नपुं) (2,10,14,16,58) – प्रकृतितत्त्वम्।
अव्यापि (विशे.) (10)- अव्यापकम् ।प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.।
अशक्ति: (स्त्री.) (46,47,49)- असामर्थ्यम्।
अष्टविकल्प: (पुं) (53)- अष्टप्रकारक:। प्र. दैवसर्ग: इत्यस्य विधे.।
असक्तम् (विशे.) (40)-अकुण्ठितम्। प्र. सूक्ष्मशरीरम् इत्यस्य विशे.।
असत् (विशे.) (8) – अभावरूपम्। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।
अहङ्कार: (पुं) (22,24) अभिमानकर्मकं तत्त्वम्।
– – – – –
आ
आध्यात्मिकी (विशे.) (50) – आत्मविषये । प्र. तुष्टि:इत्यस्य विशे.।
आनुश्रविक (विशे.) (2) – अनुश्रव: नाम वेद:। अनुश्रवे प्रतिपादित: आनुश्रविक:।प्र. दु:खनाशकहेतु: इत्यस्य विशे.।
आप्तश्रुति: (स्त्री.) (5)-आप्त: नाम: युक्त: योग्यताधर्मेण युक्त:।श्रुति: नाम शाब्दबोध:।योग्यताधर्मेण युक्त: शाब्द-बोध: आप्तश्रुति:।
आभन्तरम् (विशे.) (33) -यद् देहस्य अंतर्भागे कार्यं करोति।प्र. करणम् इत्यस्य विशे.।
आलोचनम् (नपुं) (28) -दर्शनम्।
आहरणकरम् (विशे.) (32)-वचनम् आदानं, विहरणम् उत्सर्जनम् आनन्द: इति एतेषां पञ्चानां कर्मणाम् आहरणम् इति संज्ञा।आहरणं करोति इति आहरणकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.।
– – – – –
इ
इन्द्रियम् (नपुं) (26,27,49)-सात्त्विकाहङ्कारजं तत्त्वम्।
– – – – –
उ उदासीन: (पुं) (20) -रागद्वेषशून्य:।
उपरम: (पुं) (50)-वैराग्यम्।
उपलब्धि: (स्त्री.) (8)- ज्ञानम्।
उपस्थम् (नपु.) (26)-आनन्दकर्मकरम् इन्द्रियम्।
उपष्टम्भकम् (विशे.) (13) – प्रेरकम्। प्रवर्तकम्।प्र. रज: इत्यस्य विधे.।
उपादानम् (नपुं) (9) – कार्येण सह नित्यं सम्बद्धं कारणम्।यथा घटस्य उपादानं मृत्तिका।
उपादानम् (नपुं) (50) – आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।कैवल्यार्थं प्रव्रज्यारूपस्य साधनस्य उपादानमात्रेण स्वीकारमात्रेण तुष्टि: इत्यर्थ:।
उभयात्मकम् (विशे.) (27) – ज्ञानेन्द्रियं तथा कर्मेन्द्रियम् इति उभयविधं यस्य स्वरूपम् अस्ति तत् । प्र. मन: इत्यस्य विशे.।
– – – – –
ऊ
ऊर्ध्वम् (अ.) (44,54) -उत्तमलोक:।
ऊह: (पुं) (50)-वेदार्थानुकूलेन तर्केण वेदार्थपरीक्षणम्। पूर्वपक्ष-निरासपूर्वकम् उत्तरपक्षस्थापनम्। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
– – – – –
ए
एकादशक: (विशे.) (24)-एकादशानाम् इन्द्रियाणां समूह:।प्र. गण: इत्यस्य विशे.।
एकान्त: (पुं) (1,68) -निश्चय:।
– – – – –
ऐकान्तिकम्(विशे.) (68) अवश्यंभावि।प्र. कैवल्यम् इति एतस्य विशे.।
ऐश्वर्यम् (नपुं) (45) बुद्धे: विशेष:।अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति:, प्राकाम्यं, वशित्वम्, ईशित्वम्, सत्यसकल्पता इति एता: अष्टौ सिद्धय: ऐश्वर्यसंज्ञका:।
– – – – –
औ
औत्सुक्यम् (नपुं) (58) -इच्छा।
– – – – –
क
करणम् (नपुं) (18,32,35)-5 ज्ञानेन्द्रियाणि, 5 कर्मेन्द्रियाणि, मन:, बुद्धि:, अहङ्कार: इति एतद् आहत्य करण-संज्ञकं भवति।
करणम् (नपुं) (43)-प्र. बुद्धि:।
करणवैकल्यम् (नपुं) (47)- इन्द्रियाणाम् असामर्थ्यम्।
कर्ता (पुं) (20) -क्रियायां स्वतन्त्र:।
कललाद्या: (विशे.) (33)-कलल: नाम गर्भस्य द्रवावस्था। कलल: आद्य: येषां ते कललाद्या:। प्र. स्थूलदेहभावा: इत्यस्य विशे.।
कारिका (स्त्री.) (ग्रन्थनाम्नि)-अल्पाक्षरत्वे सति बह्वर्थज्ञापकं पद्यम्।
कार्यम् (नपुं) (43)-प्र. स्थूलदेह:।
काल: (पुं) (50)-आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।“‘ कालेन मम कैवल्यप्राप्ति: भविष्यति इति भावना ।’ ‘
कैवल्यम् (नपुं) (17,19,21,68)-प्रकृतिपुरुषविवेकदर्शनात् पुरुषस्य स्वरूपेण अवस्थानम्।
– – – – –
ग
गुणकर्तृत्वम् (नपुं) (20) -त्रिगुणानां कर्तृत्वम्।
गुणपरिणामविशेष: (पुं) (27)-गुणा: नाम त्रिगुणा: ।तेषां परिणाम: नाम कार्यम्। तस्मिन् गुणकार्ये विशेष: नाम वैचित्र्यम्।
गुणविशेष: (पुं) (36)-गुणा: अत्र सत्त्वसजस्तमांसि। विशेष: नाम विकार: । त्रिगुणानां विकाररूप: इत्यर्थ:।
गुणवैषम्यविमर्द: (पुं) (46) -गुणा: अत्र त्रिगुणा:। तेषु वैषम्यं नाम न्यूनाधिकभाव:।तेन न्यूनाधिकभावेन जात: परस्परं विमर्द: नाम पराभव:। – –
– – –
घ
घोर: (विशे.) (38)-दु:खकर:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.।
घ्राणम् (नपुं) (26)-गन्धग्राहकम् इन्द्रियम्।
चक्षु: (नपुं) (18) रूपग्राहकम् इन्द्रियम्।
– – – – –
ज
जन्म (नपुं) (18) देहेन्द्रियादिसङ्घातेन सह पुरुषस्य सम्बन्ध:।
जिज्ञासा (स्त्री.) (1) ज्ञातुम् इच्छा।
ज्ञ: (पुं) (2) ज्ञाता ।पुरुषतत्त्वम् ।
ज्ञानम् (नपुं) (44) प्रकृति: तथा पुरुष: परस्परं भिन्नौ इति प्रकृति-पुरुष-विवेकस्य बोध:।
– – – – –
त
तन्मात्रा: (स्त्री.) (24,38) भूतादे: अहङ्कारात् जातानि 5 तत्त्वानि।
तम: (पुं) (48) पञ्चसु विपर्ययेषु (मिथ्याज्ञानेषु) अन्यतम:। अव्यक्तं, महत् अहङ्कार:,तथा पञ्च तन्मात्रा: इति एतेषु अष्टसु तत्त्वेषु आत्मदृष्टिभावनम्।
तामस: (विशे.) (25)अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। भूतानां कारणम्। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। तामस: (भूतादि:) अहङ्कार: इति।
तामिस्र: (पुं) (48) पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।द्वेष:
तुष्टि: (स्त्री.) (46,47,49,50) बुद्धे: धर्म:।
तैजस: (विशे.) (25) अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:।सात्त्विक-तामसयो: अहङ्कारयो: प्रेरक:। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। तैजस: अहङ्कार: इति।
तैर्यग्योन: (विशे.) (53) तिर्यग्योनिषु जातानाम् । प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.।
त्रिकालम् (विशे.) (33) त्रिषु कालेषु कार्यं कर्तुं समर्थम् ।प्र. आभ्यन्तरकरणम् इत्यस्य विधे..।
त्रिगुणादिविपर्यय: (पुं) (17) त्रिगुणादिभ्य: भेद:।
त्रैगुण्यविपर्यय: (पुं) (18) त्रिगुणानां तरतमभाव:।
त्वक् (स्त्री.) (26) स्पर्शग्राहकम् इन्द्रियम्।
– – – – –
द
दानम् (नपुं) (50) शुद्धि:।विक्षेपदोषरहिता विवेकख्याति:।अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
दु:खत्रयम् (नपुं) (1) त्रयाणां दु:खानां समाहार:।आध्यात्मिकम् आधिदैविकम् आधिभौतिकं च इति एतद् दु:खत्रयम्।
दु:खविघात: (पुं)(50) दु:खत्रयस्य नाश:। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
दृष्ट: (विशे.) (1) लौकिक:।प्र. दु:खनाशकहेतु: इत्यस्य विशे.।
दृष्ट: (विशे.) (30) प्रत्यक्षम् । प्र. विषय: इत्यस्य विशे.।
दृष्टम् (विशे.) (4) प्रत्यक्षम् । प्र. प्रमाणम् इत्यस्य विशे.।
दैव: (विशे.) (53)देवानाम्। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.।
द्वारम् (नपुं) (35)गौणम् ।
द्वारि (नपुं) (35)प्रधानम्।
– – – – –
ध
धर्म: (पुं) (23,44) यस्मात् साधनात् ऐहिकोत्कर्षस्य मोक्षस्य च सिद्धि: भवति तत् साधनम्।
धर्माद्या: (वि.) (43)धर्म: आद्य: येषां ते धर्माद्या:। धर्म:, अधर्म:, ज्ञानम्, अज्ञानम्, वैराग्यम्, आसक्ति:, ऐश्वर्यम्, अनैश्वर्यम् इति अष्टौ बुद्धे: विशेषा:।
धारणकरम् (विशे.) (32) धारणं नाम देहादिसङ्घातस्य प्रवर्तनम्।तत् करोति इति धारणकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.।
धार्यम् (विशे.) (32) धारणकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।शरीरम् इति यावत्।
– – – – –
न
निमित्तम् (नपुं) (42)कारणम् । प्र. धर्माधर्मादय:भावा:।(कारिका23)
नियतम् (विशे.) (40) नित्यम् ।प्र. सूक्ष्मशरीरम् इत्यस्य विशे.।
निरुपभोगम् (वि.) (40)उपभोगसामर्थ्यरहितम् ।
नैमित्तिकम् (नपुं) (42)कार्यम्। प्र. स्थूलदेह:।
– – – – –
प
परस्पराकूतहेतुका (विशे.) (31) आकूतं नाम अभिप्राय:। हेतु: नाम कारणम्। प्र. वृत्ति: इत्यस्य विशे.। मन: बुद्धि: अहङ्कार: इति एतेषां त्रयाणां परस्परं य: अभिप्राय: स: एव कारणम् अस्ति यस्या: वृत्ते: तादृशी वृत्ति: इत्यर्थ:।
परार्थ: (पुं) (17) पर: नाम अन्य:।परार्थ: नाम अन्यस्य कृते ।
परिणाम: (पुं) (16) परिवर्तनम्।
परिमाणम् (नपुं) (15) अव्यापकत्वम्।मर्यादा।
पाणि: (पु.) (26) आहरणकर्मकरम् इन्द्रियम्।
पाद:(पु.) (26) विहरणकर्मकरम् इन्द्रियम्।
पायु: (पु.) (26) विसर्जनकर्मकरम् इन्द्रियम्।
पुमान् (पुं) (11,60) पुरुषतत्त्वम् ।
पुरुष: (पुं) (3,17,18,21,36,37,55,56,57,58,59,61,65) पुरि शेते इति पुरुष:।पुर् नाम नगरम्। तत्र शेते निवसति इति पुरुष:।
पुरुषार्थ: (पुं) (31,41,63,69)पुरुषस्य प्रयोजनम्।
प्रकाशकरम् (विशे.) (32)प्रकाश: नाम प्रकटं, व्यक्तम्।प्रकटं करोति, व्यक्तं करोति इति प्रकाशकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.।
प्रकाश्यम् (विशे.) (32)प्रकाशनकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.। शरीरम् इति यावत्।
प्रकृति: (स्त्री.) (22,42,45,56,59,61,62,63,65) सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था।
प्रकृति: (स्त्री.) (50)आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।प्रकृतियोगेन तुष्टि: इत्यर्थ:।
प्रतिनियम: (पुं) (18)व्यवस्था।
प्रतिप्रतिगुणाश्रयविशेष: (पुं) (16)प्रत्येकं प्रत्येकं गुण: नाम प्रतिप्रतिगुण:।तस्य एकस्य एकस्य गुणस्य आश्रय: प्रतिप्रति-गुणाश्रय:। विशेष: नाम वैचित्र्यम्। एकस्य एकस्य गुणस्य आश्रयात् जातं वैचित्र्यं नाम प्रति-प्रतिगुणाश्रयविशेष: ।
प्रतिविषयम् (नपुं) (5)विषय-सन्निकृष्टम् इन्द्रियम्।अस्य पदस्य अर्थे इन्द्रियम्, तस्य अर्थ:, तथा च तयो: सन्निकर्ष: इति एतत् सर्वं गृहीतम्।
प्रतीति: (स्त्री.) (6)अनुभूति:।
प्रत्ययसर्ग: (पुं) (46)प्रत्यय: नाम बुद्धि: । सर्ग: नाम प्रपञ्च:।बुद्धे: प्रपञ्च: इत्यर्थ:।
प्रदीपकल्प: (विशे.) (36)दीप: इव।प्र.बाह्येन्द्रियाणि, मन: तथा च अहङ्कार: इति एतेषां विधे.।
प्रधानम् (नपुं) (11,21,37,57,68) प्रकृति:।
प्रभूतम् (नपुं) (39)आकाशादिमहाभूतम्।
प्रसङ्ग: (पुं) (42)आसक्ति:।
प्रसवधर्मि (विशे.) (11)प्रसव: नाम कार्यजननम्। कार्यजननम् इति धर्म: यस्य तत् तत्त्वम्।प्र. व्यक्तं तथा प्रधानम् इति उभयो: विशे.।
प्राकृतिक: (विशे.) (43)प्रकृत्या एव सिद्ध:, न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धर्मादिभावा: इत्यस्य विशे.।
प्राणाद्या: (विशे.) (29)प्राण: आद्य: येषां ते प्राणाद्या: । प्र. प्राण: उदान: समान: व्यान: अपान: च इति पञ्चानां वायुप्रकाराणां विशे.।
– – – – –
ब
बुद्धि: (स्त्री.) (23,35,36,37,49)महत्तत्त्वम्।
बुद्धीन्द्रियम् (नपुं.) (26,34)ज्ञानेन्द्रियम् ।
– – – – –
भ
भाग्यम् (नपुं.) (50) आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतरभेद: ।‘““भाग्येन एव मम कैवल्यलाभ: भविष्यति इति भावना।‘ ‘’
भाव: (पुं) (40) धर्म:, अधर्म: ज्ञानम् अज्ञानम्, वैराग्यम् आसक्ति: ऐश्वर्यम् अनैश्वर्यम् इति अष्टौ बुद्धे: धर्मा:।
भाव: (पुं) (52) प्रत्ययसर्ग:।
भूतम् (नपुं) (22,38,56,69)बहिरिन्द्रियग्राह्य: विशेषगुण: (शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्धेषु अन्यतम:।) यस्मिन् विद्यते स: पदार्थ:।पृथिवी आप: तेज: वायु: आकाश: इति 5 भूतानि सन्ति।
भूतादि:(विशे.) (25)अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। भूतानां कारणम्। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। भूतादि: (तामस:) अहङ्कार: इति।
भोक्तृभाव: (पुं) (17) सुखदु:खयो: अनुभविता भोक्ता। तस्य भाव:।
भौतिक: (विशे.) (53)भूतै: निर्मित:। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.।
– – – – –
म
मरणम् (नपुं) (18) विद्यमानदेहादि-सङ्घातेन सह पुरुषस्य वियोग:।
महदाद्या: (सप्त) (स्त्री.) (3) महदादिसर्ग:।महत् अहङ्कार: तथा च 5 तन्मात्रा: इति आहत्य महदाद्या: (सप्त) ।
महत् (पुं) (22,56) सर्गारम्भे जायमानं तत्त्वम्।
महामोह: (पुं) (48) पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।विषयेषु आसक्ति:।
‘माध्यस्थ्यम् (नपुं) (19) सुखदु:खमोहै: अलिप्तत्वम्।
मानुष्य: (विशे.) (53) मनुष्याणाम्। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.।
मूढ: (वि.) (38) अज्ञानस्वरूप:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.।
मोह: (पुं) (48)पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।अणिमादि ऐश्वर्यं मम अस्ति, तत् शाश्वतम् अस्ति अत: अहम् अमर:’ इति भावना।
– – – – –
युगपत् (अ.) (29) समानकाले ।
– – – – –
रसनम् (नपुं) (26) रसग्राहकम् इन्द्रियम्।
राजस: (विशे.) (45) रजोगुणप्रधान:। प्र. राग: इति एतस्य विशे.।
राग: (पुं) (45)आसक्ति:।
रूपम् (नपुं) (63,65)धर्माधर्मादय: अष्टौ बुद्धे: भावा:।
– – – – –
लिङ्गम् (नपुं) (5) अनुमाने हेतु:।यथा ‘‘पर्वत: वह्निमान्, धूमात्’ इति अनुमाने धूम: लिङ्गम् ।
लिङ्गम् (नपुं) (10) लक्षणम्। चिह्नम्।प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.।व्यक्तं प्रकृते: पुरुषस्य च चिह्नं भवति।
लिङ्गम् (नपुं) (40,41,42,55) सूक्ष्मशरीरम्।
लिङ्गम् (नपुं) (52) तन्मात्रासर्ग:।
लिङ्गि (नपुं) (5)अनुमाने साध्यम्।यथा‘‘पर्वत:वह्निमान् धूमात्’ इति अनुमाने वह्नि: लिङ्गि ।
– – – – –
वध: (पुं) (49) स्वकार्यकरणे असामर्थ्यम्।
वरणकम् (विशे.) (13) आवरकम्। प्र. तम: इत्यस्य विधे.।
वाक् (स्त्री.) (26,34)वचनकर्मकरम् इन्द्रियम्।
विकृति: (स्त्री.) (3) कार्यम्।
विपर्यय: (पुं) (46,47) मिथ्याज्ञानम्।
विभुत्वयोग: (पुं) (42) विभुत्वं नाम प्रभुत्वं, सामर्थ्यम् । तेन सह सम्बन्ध: विभुत्वयोग:।
विमोक्ष: (पुं) (56,57,58) त्रिविधदु:खात् मुक्ति:।
विलक्षण: (विशे.) (36) विविधं विरुद्धं वा लक्षणं यस्य। प्र. गुणविशेष: इत्यस्य विशे.।
विशेष: (विशे.) (34,38,41,56) स्थूल:। प्र. विषय: इत्यस्य विशे.।
विषय: (पुं) (11,34,35) ज्ञानग्राह्य: पदार्थ:।
विषयाख्यम् (नपुं) (33) विषयम् आख्याति निवेदयति ।
वृत्ति: (स्त्री.) (12,28,29,30) क्रिया ।व्यापार:।
वृत्ति: (स्त्री.) (13,) प्रवृत्ति:।
वैकृत: (विशे.) (25) अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। वैकृत: (सात्त्विक:) अहङ्कार: इति।
वैकृतिक: (विशे.) (43) उपायै: प्राप्त: , न तु जन्मसिद्ध:। प्र. धर्मादि-भावा: इत्यस्य विशे.।
वैराग्यम् (नपुं) (45) ऐहिक-पारलौकिक-भोगानां विषये तृष्णाया: अभाव:।
वैश्वरूप्यम् (पुं) (15)नानाविधरूपम्।
व्यक्तम् (नपुं) (2,10,11) महदादिप्रपञ्च:।
व्यवधानम् (नपुं) (7) विघ्न:। यथा भित्ते: परत्र विद्यमानस्य घटस्य चाक्षुषप्रत्यक्षे भित्ति: इति व्यवधानम्।
– – – – –
शक्तम् (विशे.) (9) शक्त्या युक्तम्। प्र. शक्ति: नाम कार्यजनन-सामर्थ्यम्। तत् सामर्थ्यं यस्मिन् अस्ति तत् शक्तम्। प्र. कारणम् इत्यस्य विशे.।यथा घटजनने मृत्तिका शक्ता।
शक्ति: (स्त्री.) (15) कारणे विद्यमानं कार्यजननानुकूलं सामर्थ्यम्। एतत् सामर्थ्यम् एव कार्यस्य अव्यक्तदशा ।
शक्यम् (विशे.) (9) कारणगताया: कार्यजनकशक्ते: विषय: ।यत् कार्यं जनयितुं शक्ति: कारणे विद्यते तत् । प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।यथा मृत्तिकया घट: शक्य:।
शब्द: (पुं) (50) अधीतानां शब्दानाम् अर्थस्य ज्ञानम्।अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
शान्त: (विशे.) (38) सुखकर:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.।
श्रोत्रम् (नपुं) (26) शब्दग्राहकम् इन्द्रियम्।
– – – – –
षोडशक (विशे.) (3,22) षोडशतत्त्वानां समूह:।5 महाभूतानि तथा 11 इन्द्रियाणि इति आहत्य 16 तत्त्वानि अस्मिन् समूहे समाविष्टानि। प्र. विकार:/गण: इत्यस्य विशे.।
– – – – –
सङ्कल्पकम् (विशे.) (27) सङ्कल्प इत्युक्ते कल्पना। सङ्कल्पं करोति इति। प्र. मन: इत्यस्य विधे.।
सङ्घात:। (पुं) (17) समानधर्मवतां परस्परसम्बन्ध:।यथा घट:। घट: हि समानधर्मवतां मृत्तिकाकणानां परस्परसम्बन्धरूप:।
सत् (विशे.) (9) भावरूपम्। प्र. कार्यम् इत्यस्य विधे.।
समन्वय: (पुं) (15) विभिन्नानां पदार्थानाम् एकरूपत्वम्।
समानाभिहार: (पुं) (7) समानानां पदार्थानाम् एकत्र स्थिति:।
समुदय: (पुं) (16) समानकाले उदय:। कार्यार्थम् एकत्र प्रवृत्ति:।
सर्ग: (पुं) (21,53,54,66) सृष्टि:।
सांसिद्धिक(विशे.) (43) प्रकृत्या एव सिद्ध:, न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धर्मादिभावा: इत्यस्य विशे.।
‘साक्षित्वम् (नपुं) (19) उदासीनत्वे सति बोद्धृत्वम्।
साङ्ख्यम् (वि.) (ग्रन्थनाम्नि) सम्यग् विविच्य ख्यायन्ते प्रकटीक्रियन्ते तत्त्वानि प्रकृतिपुरुषपदार्थरूपाणि यस्मिन्, तत् शास्त्रम्।प्र. शास्त्रम् इति एतस्य विशे.।
सामान्यकरणवृत्ति: (स्त्री.) (29) सामान्या च करणवृत्ति: च सामान्यकरण-वृत्ति:। त्रयाणां करणानां मनोबुद्ध्यहङ्कार-संज्ञकानां साधारण: व्यापार: इत्यर्थ:।
साम्प्रतकालम् (विशे.) (33) वर्तमानकालिकम्। प्र. बाह्यकरणम् इत्यस्य विधे.।
सिद्धि: (स्त्री.) (46,47,49,50,51) बुद्धे: धर्म:।
सुहृत्प्राप्ति: (50)वेदार्थनिर्णयार्थं सहायकस्य वादिन: प्राप्ति:। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:।
सुस्थ: (विशे.) (65) राजसतामसबुद्ध्या अकलुषित:। प्र. पुरुष: इत्यस्य विशे.।
सूक्ष्म: (विशे.) (39) प्रत्यक्षप्रमाणेन अग्राह्या:। प्र. विशेष: इत्यस्य विशे.।
स्तम्ब: (पुं) (54) तृणम्।
स्वालक्षण्यम् (नपुं) (29)स्वस्य लक्षणम्। लक्षणं नाम असाधारण: धर्म:।
– – – – –
हार्यम् (विशे.) (32)आहरणकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।
हेतु: (पुं) (1,10,31) कारणम्।
हेतुमत् (विशे.) (10) हेतु: नाम कारणम्। हेतुना युक्तं हेतुमत्। सकारणमित्यर्थ:। प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.।